Μεταβατικό αντικείμενο D.W. Winnicot

Μεταβατικό αντικείμενο D.W. Winnicot

 

Η βασική θέση του Winnicott για την σημασία του διευκολυντικού περιβάλλοντος στην πορεία προς την ατομική ωρίμανση και ανεξαρτησία σχετίζεται με την θεωρία που ανέπτυξε σχετικά με το μεταβατικό αντικείμενο.Ο όρος μεταβατικό αντικείμενο αναφέρεται στη χρήση οπουδήποτε αντικειμένου (1) στο οποίο προσκολλάται το παιδί ανεξαρτήτως φύλλου.

Πρόκειται για το πρώτο απόκτημα του παιδιού και συνήθως πρόκειται για μαλακά και απαλά αντικείμενα στα οποία έχει πρόσβαση ένα παιδί. Οι κοινές τους αυτές ιδιότητες επιτρέπουν την ανάκληση πρώιμων εμπειριών κρατήματος, ανακούφισης, ταίσματος, σε μια εποχή της ανάπτυξης όπου η εξάρτηση από την μητέρα είναι απόλυτη. Ως μεταβατικά φαινόμενα ορίζονται οι συμπεριφορές που ένα παιδί αναπτύσσει κυρίως όταν ετοιμάζεται να κοιμηθεί και είναι ζωτικής σημασίας επειδή το βοηθούν να κατευνάσει τους φόβους του και να παρηγορηθεί.

Η χρήση των μεταβατικών αντικειμένων εμφανίζεται ανάμεσα στον τέταρτο και δωδέκατο μήνα της ζωής του παιδιού και διαρκεί τουλάχιστον ένα χρόνο. Σε πολλά παιδιά πιθανόν να συνεχισθεί πολύ περισσότερο και είναι πιθανόν να επανεμφανίζεται και σε όλη την διάρκεια της ζωής τους, κατά περιόδους συναισθηματική στέρησης. Συνιστά ένα φυσιολογικό φαινόμενο καθολικού χαρακτήρα τουλάχιστον όσο αφορά τις δυτικές κοινωνίες.Τα αντικείμενα αυτά είναι τα πρώτα με τα οποία έρχεται σε επαφή ένα παιδί και τα οποία δεν αποτελούν μέρος του σώματος του. Τα μεταβατικά αντικείμενα, ως βασική προϋπόθεση για την δημιουργία μιας πραγματικής σχέσης με το αντικείμενο του εξωτερικού κόσμου, εμφανίζονται ακριβώς ανάμεσα στην αυτοερωτική δραστηριότητα και τη θεμελίωση του πραγματικού εαυτού. Δε βιώνονται ως αυτόνομα από το παιδί, αλλά ούτε και ταυτίζεται με αυτά. Βρίσκονται σε μια ενδιάμεση περιοχή της εμπειρίας μεταξύ της υποκειμενικής και της αντικειμενικής αντίληψης του εαυτού και του άλλου.

Η έννοια του μεταβατικού αντικειμένου περιγράφει την προοδευτική μετάβαση του νηπίου από τη σχέση της συγχώνευσης με το αντικείμενο –τη μητέρα- σε μια κατάσταση όπου σχετίζεται με τη μητέρα ως μια ύπαρξη ξεχωριστή απ’ αυτό. Από την συνθήκη του υποκειμενικού, όπου κύριο χαρακτηριστικό είναι η ψευδαίσθηση και ο παντοδύναμος έλεγχος, στη συνθήκη της αντίληψης της εξωτερικής πραγματικότητας, όπου κυριαρχεί ο ευέλικτος χειρισμός. Η πορεία αυτή ευνοείται από το μεταβατικό αντικείμενο το οποίο βιωματικά κινείται σε μια ενδιάμεση ζώνη εμπειρίας μεταξύ στοματικού ερωτισμού και πραγματικής αντικειμενότροπης σχέσης. Αυτή η ενδιάμεση ζώνη που καλείται «δυνητικός χώρος» (potential space) είναι μια «περιοχή του συμβολισμού, μια περιοχή που παραχωρείται στο νήπιο ανάμεσα στην πρωταρχική δημιουργικότητα και την αντικειμενική αντίληψη που βασίζεται στην εξέταση της πραγματικότητας (reality testing)» (Winnicott, 1971).

Η μεγάλη σημασία του μεταβατικού αντικειμένου έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί το πρώτο «μη-εγώ» απόκτημα, κάτι που για τον Winniccott συνεπάγεται την ικανότητα του παιδιού να χρησιμοποιήσει το αντικείμενο για να συμβολίσει ένα μερικό αντικείμενο, όπως είναι το μητρικό στήθος. Απαραίτητη προυπόθεση για την ανάπτυξη αυτής της ικανότητας είναι η ύπαρξη ενός ζωντανού και αρκετά –καλού ενδοβλημένου εσωτερικού αντικειμένου. Ο Winnicott (1971), επισημαίνει ότι το μεταβατικό αντικείμενο δεν είναι ούτε εσωτερικό ούτε εξωτερικό αντικείμενο μπορεί να αντιπροσωπεύει το «εξωτερικό στήθος» αλλά έμμεσα, μέσω μιας αναπαράστασης ενός «εσωτερικού στήθους». Καθώς το παιδί μεγαλώνει, το μεταβατικό αντικείμενο σταδιακά πρέπει να αποκαθεξιοποιηθεί, ώστε να περάσει στο χώρο, όχι της λήθης αλλά στο χώρο της αφάνειας.

Ο Winnicott εξηγεί ότι σε μια κατάσταση υγιούς ανάπτυξης το αίσθημα του παιδιού για το μεταβατικό αντικείμενο δεν υφίσταται απαραίτητα απώθηση. Δεν λησμονιέται και δεν θρηνείται. Χάνει τη σημασία του, με την έννοια ότι τα μεταβατικά φαινόμενα έχουν γίνει διάχυτα, έχουν απλωθεί πάνω από όλη την ενδιάμεση περιοχή μεταξύ της «εσωτερικής ψυχικής πραγματικότητας» και του «εξωτερικού κόσμου όπως τον αντιλαμβάνονται από κοινού δύο πρόσωπα», δηλαδή πάνω απ’ όλο το πολιτιστικό πεδίο. (Winnicott, 1971).

Σημείωση: (1) Εδώ, η λέξη «αντικείμενο» έχει την κυριολεκτική και όχι την ψυχαναλυτική της έννοια.

Βιβλιογραφία:

  • Winnicot D.W.,Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα, Καστανιώτη, Αθήνα, 2000.
  • Winnicot D.W., Το παιδί, η οικογένεια και ο εξωτερικός του κόσμος, Καστανιώτη, 2001.
  • Winnicot D.W., Διαδικασίες ωρίμανσης και διευκολυντικό περιβάλλον, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003.
  • Winnicot D.W., 1952. Ψυχώσεις και παιδική φροντίδα, στο Από την παιδιατρική στην ψυχανάλυση, Ελληνική μετάφραση
  • Χατζόπουλος Θ., Καστανιώτη, Αθήνα, 1991, σσ.366-377.
  • Winnicot D.W., 1951. Μεταβατικά αντικείμενα και μεταβατικά φαινόμενα, στο Από την παιδιατρική στην ψυχανάλυση, Ελληνική μετάφραση Χατζόπουλος Θ., Καστανιώτη, Αθήνα, 1991, σσ.378-397.