Η μητρική σχέση αποτελεί το θεμέλιο της ψυχικής μας Ύπαρξης.
Η πρώτη εμπειρία του εαυτού, του άλλου, αλλά και της ίδιας της ζωής, σχηματίζεται μέσα από τη σχέση με τη μητέρα ή το πρόσωπο που επιτελεί τον μητρικό ρόλο. Όταν η σχέση αυτή είναι ασφαλής, σταθερή και αρκετά καλή, το παιδί μπορεί να αναπτυχθεί με έναν αυθεντικό και εύπλαστο τρόπο. Όπως είπε ο Winnicott, δεν χρειάζεται να είμαστε τέλειοι· χρειαζεταί να είμαστε αρκετά καλοί.
Όμως τι συμβαίνει όταν η μητέρα – αντί να κρατά, να εμπεριέχει και να επιβεβαιώνει – πληγώνει;
Η πληγή που αφήνει μια μητέρα που δεν μπορεί να ανταποκριθεί με επάρκεια στις ανάγκες του παιδιού της, συχνά δεν γίνεται άμεσα ορατή. Συχνά είναι σιωπηλή, υπόγεια και εσωτερικεύεται με τρόπους που δυσκολεύουν την αναγνώρισή της. Δεν αφορά μόνο τις καταστάσεις κακοποίησης ή παραμέλησης· μπορεί να προκύψει και από την απουσία συναισθηματικής διαθεσιμότητας, την εισβολική (υπερβολική) φροντίδα, την ασυνέπεια ή τη μη αποδοχή του αυθεντικού παιδικού εαυτού.
Εγγράφεται βαθιά στην ψυχική ζωή και εκφράζεται αργότερα με δυσκολία στις σχέσεις με υπαρξιακό άγχος, έλλειψη αίσθησης νοήματος, έντονη αυτοκριτική ή και αδυναμία αυθεντικής έκφρασης.
Το παιδί, προκειμένου να διαφυλάξει την εσωτερική του συνοχή, θα αναπτύξει αμυντικούς μηχανισμούς. Θα εξιδανικεύσει την μητέρα του, θα στρέψει τον θυμό προς τον εαυτό του, θα απωθήσει τις τραυματικές εμπειρίες ή θα επαναλάβει, ασυνείδητα, παρόμοια τραύματα στις ενήλικες σχέσεις του.
Όπως έγραφε η Alice Miller, το παιδί πολλές φορές μαθαίνει να υπάρχει μόνο ως καθρέφτης των προσδοκιών της μητέρας του, θυσιάζοντας τον αυθεντικό του εαυτό για την ψευδαίσθηση ότι είναι «αγαπητό».
Η Μητέρα ως Πρώτο Ψυχικό Αντικείμενο
Η μητέρα είναι το πρώτο πρόσωπο που καλείται να κρατήσει την ψυχική εμπειρία του βρέφους.
Μέσα από τη δική της ανταπόκριση, το βρέφος μαθαίνει τι είναι το σώμα του, τι σημαίνει συναισθηματική ρύθμιση, και – κυρίως – τι είναι το ίδιο. Όταν η μητέρα είναι συντονισμένη και επαρκώς διαθέσιμη, το παιδί εσωτερικεύει μια σταθερή και φροντιστική εικόνα που το συνοδεύει στην υπόλοιπη ζωή του.
Όταν η μητέρα είναι ασυνεπής, ψυχρή ή απορριπτική, το παιδί καλείται να διαχειριστεί συναισθήματα που δεν μπορεί να νοηματοδοτήσει. Η συναισθηματική του εμπειρία γίνεται θρυμματισμένη και συγκεχυμένη. Για να επιβιώσει ψυχικά, επιστρατεύει μηχανισμούς άμυνας: απώθηση, διάσχιση, εξιδανίκευση της μητέρας και – συχνά – αυτοενοχοποίηση: «Φταίω εγώ».
Η μητέρα που πληγώνει δεν είναι πάντα σκόπιμα κακοποιητική.
Πολλές φορές πρόκειται για μια γυναίκα που η ίδια έχει τραυματιστεί, που δεν έχει υποστηριχθεί, που φέρει μια ιστορία πόνου και ψυχικής ακαμψίας. Ωστόσο, όσο κι αν η κατανόηση της δικής της ιστορίας είναι σημαντική, δεν αναιρεί την ανάγκη του παιδιού για έναν χώρο όπου να νιώθει ότι υπάρχει, γίνεται αποδεκτό και αγαπιέται γι’ αυτό που είναι.
Η συναισθηματική πληγή και το ίχνος της στην Ψυχική Ταυτότητα του ανθρώπου
Οι πρώτες εμπειρίες με τη μητέρα διαμορφώνουν τον τρόπο που το άτομο σχετίζεται με τον εαυτό και τους άλλους.
Η αγάπη, η αυτοεκτίμηση, η εμπιστοσύνη και η ικανότητα οριοθέτησης έχουν τις ρίζες τους σε αυτή τη σχέση. Όταν η μητέρα πληγώνει, το παιδί μαθαίνει ότι πρέπει να υπάρχει για να ικανοποιεί τον άλλον, να είναι «καλό» για να αξίζει αποδοχή ή – ακόμη χειρότερα – ότι η ίδια του η ύπαρξη είναι λάθος.
Η ταυτότητα που διαμορφώνεται σε αυτές τις συνθήκες είναι εύθραυστη.
Συχνά, το άτομο φέρει μέσα του μια εσωτερικευμένη αυστηρή, επικριτική ή και κακοποιητική φωνή, η οποία λειτουργεί ως απόηχος της μητρικής εμπειρίας. Οι σχέσεις του στην ενήλικη ζωή διαμορφώνονται μέσα από αυτό το πρίσμα: άλλοτε επαναλαμβάνοντας το τραύμα, άλλοτε αποφεύγοντάς το με κάθε κόστος.
Η Θεραπευτική Σχέση ως Νέο Μητρικό Περιβάλλον
Στην ψυχοθεραπεία, ο θεραπευτής καλείται – χωρίς να το επιδιώκει συνειδητά – να γίνει φορέας των πρώτων σχέσεων του θεραπευόμενου. Το τραύμα με τη μητέρα αναβιώνεται, αλλά αυτή τη φορά μέσα σε ένα ασφαλές και συγκρατητικό πλαίσιο. Ο θεραπευτής γίνεται μάρτυρας του πόνου, κρατά τα κομμάτια που κάποτε δεν μπόρεσαν να κρατηθούν, και προσφέρει τη δυνατότητα νέας νοηματοδότησης.
Αντιμέτωποι με μεταβιβάσεις που ενδέχεται να είναι φορτισμένες με θυμό, απελπισία ή ανάγκη εξιδανίκευσης, οι θεραπευτές χρειάζεται να διατηρούν σταθερότητα και αντοχή. Όταν η σχέση αντέχει, τότε ο θεραπευόμενος μπορεί να ξαναγράψει την εσωτερική του αφήγηση – όχι πια ως αυτός που πληγώθηκε, αλλά ως αυτός που άντεξε και θεραπεύτηκε.
Επίλογος
Η ψυχοθεραπεία, όταν λειτουργεί με ευαισθησία και σεβασμό, μπορεί να γίνει εκείνος ο χώρος όπου το πληγωμένο παιδί μέσα στον ενήλικα, θα ξαναβρεί το δικαίωμα να υπάρξει, χωρίς να χρειάζεται να προστατεύει τους άλλους από τον πόνο του.
Και κάπου εκεί, ανάμεσα στη θλίψη και την ελπίδα, γεννιέται μια νέα σχέση με τον εαυτό – όχι πια φτιαγμένη από δυσφορία, αλλά από κατανόηση.
Παναγιώτα Σαμπάλου – Ψυχολόγος ΕΚΠΑ, Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεύτρια Υμηττού 16, Χολαργός - Πλατεία Δημοκρατίας (πλησίον μετρό Χολαργού) Τηλ.: 2111179630 https://psychoanalytic-therapy.gr/
-
Εισηγήτρια στο Ελληνικό Κέντρο Επιμόρφωσης – Ψυχοθεραπεία μέσω Τεχνών (ΚΤΨ) https://cps-arts.gr/
-
Διδάσκει «Ψυδυναμικά Μοντέλα» και «Ψυχοδυναμικές Εξελικτικές Θεωρίες»
-
Συνεργαζόμενο μέλος στα προγράμματα «Επέκεινα –Ψυχαναλυτική Πράξη» https://www.epekeina.gr/
-
Συνεργαζόμενο μέλος της εταιρίας Pulso Greece https://www.pulso-greece.gr/
-
Member of IARPP – International Association for Relational Psychoanalysis and Psychotherapy) http://iarpp.net/